ساخت تنزیهی ـ تشبیهی شناخت خداوند در دیباچه شاهنامه

تنزیه و تشبیه، یکی از مباحثی است که پیوسته متکلّمان به آن توجّه داشته­اند. تنزیه، منزّه دانستن خداوند از هر گونه صفت انسانی و تشبیه، نسبت دادن ویژگی های مردمان به آفریدگار است. فردوسی در مقام تنزیه، به تعبیر نگارنده، یزدان را «خداوند نام» می گوید که تنها نامی از آن در میان است و در مرتبه تشبیه، او را «خداوند جای» می نامد؛ یعنی همان مقام شکل گیری آفرینش که مظاهر اسماء و صفات خدا در هستی گام می نهد و به این سان آفریدگار، توصیف پذیر می شود. آن چنان که از برخی متون پهلوی زردشتی، متن­های مانوی و تفکّر شیعیان اسماعیلی نیز برمی آید، یزدان پیش از آفرینش، تنها نام است؛ اما پس از آفرینش دارندۀ جای می شود که شناسایی او را ممکن می کند. فردوسی همچنین در مصراع: «ز نام و نشان و گمان بـرتـر است» به راه تنزیه می رود؛ ولی در مصراع پس از آن: «نگارنده بر­شده­ گوهر است» با تشبیه، یزدان را نگارگر یا نقّاش می­خواند و به این­ گونه، تنزیه و تشبیه را همراه می­کند که این دیدگاه از اندیشه های شیعی و باورهای باستانی او برخاسته است.